Merkeziyetsiz borsa (DEX), kripto paraların alım satımının yapıldığı eşlerarası platformlara verilen isimdir. İsminin kısaltması Decentralized exchange kavramından gelir. Merkezi bir aracı olmadan çalışırlar. Yani bir aracı kullanmak yerine akıllı sözleşmelerden yararlanırlar. Akıllı sözleşmeler alıcılarla satıcıları eşleştirerek işlemlerin gerçekleşmesini sağlar.
Merkeziyetsiz borsalar otomatik piyasa yapıcıları (AMM) kullanırlar. AMM’ler likidite havuzlarını yöneten akıllı sözleşmelerdir. Likidite havuzları kripto para çiftleriyle önceden finanse edilmişlerdir. Böylece bir kullanıcı elindeki kripto parayla başka bir kripto parayı swap’lemek istediğinde likidite havuzuyla etkileşime girer.
Fiyat önceden tanımlanmış bir formüle göre belirlenir. Burada dikkat çekmesi gereken noktalardan biri merkezi borsaların aksine merkeziyetsiz borsalarda sadece kripto para işlem çiftlerinin kullanılabilmesidir. Yani fiat (itibari) para kullanılarak işlem yapılamaz.
DEX borsa nasıl kullanılır?
Merkeziyetsiz borsalarda bir aracı bulunmadığı için varlıkların kontrolü tamamen kullanıcıların elindedir. Bununla uyumlu olarak non-custodial cüzdanlar kullanılır. Non-custodial cüzdanlarda da cüzdanın sorumluluğu kullanıcıya aittir. Öncelikle bu cüzdanlara istediğiniz kripto paraları aktarmanız gerekir. Daha sonrasında istediğiniz merkeziyetsiz kripto para borsasında hesap açarak cüzdanınızı bağlarsınız. İşlem yapmak istediğiniz kripto para çiftini seçtiğinizde likidite havuzuna göre elinize ne kadar coin geçeceği belirlenir. Birkaç dakika içinde de cüzdanınıza tanımlanır.
Çoğu kullanıcı DEX borsalarını likidite ödülleri kazanmak için de kullanır. Bunun için yapmanız gereken platformda bir likidite sağlayıcı olarak yer almaktır. Likidite sağlayıcı olabilmek için havuzun desteklediği işlem çiftlerindeki kripto paralardan eşit miktarda havuza yatırmanız gerekir. Böylece likidite sağlayıcı olmuş olursunuz. Kullanıcılar işlem yaptıkça da ödedikleri işlem ücretlerinden ödül kazanırsınız. Bu noktada likidite sağlayıcı olarak görev almak çeşitli ödüller kazanılmasını sağlasa da fiyat volatilitesi bahsedilen ödülleri etkileyebilecek bir faktördür.
Merkeziyetsiz kripto para borsası nasıl çalışır?
Bir merkeziyetsiz kripto para borsası, blokzincirde bulunan akıllı sözleşmeleri kullanarak çalışır. Bu akıllı sözleşmeler, kendi kendini yürütebilen kodlardır. Böylece kullanıcıların platformla nasıl etkileşim kuracağını belirlerler. Platformlarda gerçekleştirilen alım satım işlemleri, likiditenin nasıl sağlanacağı ve fiyatların hesaplanması gibi durumların yürütülmesini sağlarlar. Bu işlemlerin hepsi blokzincirdeki bloklara kaydedilir ve zincir üzerinde onaylanır.
DEX çalışma mantığının en önemli kısmını AMM’ler oluşturur. AMM sayesinde kullanıcılar direkt olarak likidite havuzuyla alım satım işlemlerini gerçekleştirirler. Böylece merkezi borsalarda kullanılan geleneksel emir defterlerine gerek kalmaz.
Likidite havuzlarında işlem çiftleri bulunur. İşlem çiftlerinin havuzdaki oranına göre de bir formül kullanarak her varlığın fiyatı belirlenir. Kullanıcılar platformu kullanmaya devam ettikçe her seferinde formül yeniden hesaplanır ve varlığın fiyatı da buna göre ayarlanır.
DEX coin’leri hangileri?
DEX coin’leri, merkeziyetsiz kripto borsalarının coin’leridir. Kullanıldığı platforma göre yönetişim veya utility (hizmet) token’ı olarak görev yapabilirler. Bazen her iki durum için de kullanılırlar. Kendi coin’i bulunan borsalar genelde ödüllerini de bunlar üzerinden verir. İşlem çiftlerinde DEX coin’leri bulunursa ilgili platformlar işlem ücretlerinde indirim de yapabilirler. Ayrıca borsada staking yapma işlevi de görürler.
Paribu’da işlem gören DEX coin’leri arasında UNI, CRV, BAL ve DYDX gibi seçenekler bulunur. Örneğin UNI, Uniswap borsasının yönetişim token’ıdır. UNI coin sahiplerinin platformdaki gelişmeler hakkında oy hakkı bulunur. CRV ise Curve Finance’te yönetişim ve ödüller için kullanılır. BAL, Balancer kripto borsasının yönetişim token’ıdır. Ayrıca platformun ödülleri de BAL coin olarak verilir. Son olarak DYDX, dYdX borsasının yönetişim token’ıdır. Bu ve diğer birçok DEX coininin Paribu’da alım satımı kolaylıkla yapılabilir.
Merkeziyetsiz borsaların avantajları ve dezavantajları
DEX’lerin çeşitli avantajları ve dezavantajları bulunur. Aslında bunlara sahip oldukları ve olmadıkları özellikler demek de doğru olacaktır. Çünkü avantajlar ve dezavantajlar kullanıcı ihtiyaçlarına göre farklı şekillerde yorumlanabilir. Örneğin fonların kontrolünün tamamen kullanıcıda olması çoğu zaman bir avantaj olarak değerlendirilir. Ancak bazı durumlarda aracı bir hizmetin varlığı, fonların korunması için ekstra bir güvenlik katmanı anlamına gelebilir.
Çevrimiçi saldırılar gibi riskler bulundurabilir. Genelde merkezi kripto para borsalarında olmayan coin’ler burada listelenebilir. Bu da yeni projelere erken ulaşmak isteyen kullanıcılar için olumlu bir durum olabilir. Ancak merkezi kripto para borsalarında bulunan sıkı listeleme kriterlerinin DEX’lerde uygulanmaması da dikkat edilmesi gereken noktalardan biridir.
