Ölçeklendirme, bir şirketin mevcut performansını optimize etmektir. Performanstan ve verimlilikten ödün vermeden artan iş yükünü yönetebilmek için ölçeklendirme gerekir. Ölçeklenebilirlik sayesinde artan talepleri karşılamak için ne kadar iyi genişleyebilecekleri değerlendirilmiş olur. Uzun vadeli başarı için oldukça önemli bir kavramdır.
Ölçeklenebilir sistemlerde bir şeyleri sıfırdan oluşturmak yerine var olan sistem büyütülebilir ve yeni düzene uyum sağlayabilir. Örnek vermek gerekirse teknoloji alanında bir web uygulamasını düşünün. Burada tek bir sunucunun kapasitesi artırılabilir ya da iş yükü birden fazla sunucu arasında paylaştırılabilir. Böylece daha fazla kullanıcıya hizmet verilebilir.
Kripto paralarda ölçeklendirme nedir?
Kripto paralarda ölçeklenebilirlik, bir blokzincir ağının performans ve maliyetten ödün vermeden artan sayıda kullanıcı ve veriyi işleme becerisini ifade eder. Örneğin Bitcoin gibi popüler blokzincirlerindeki kullanıcı sayısı arttıkça daha hızlı işlemlere olan talep de artacaktır. Ağ ölçeklenebilir olduğu zaman bu büyümeyi sorunsuz bir şekilde karşılayabilir.
En temel anlamda blokzincir ölçeklenebilirliği, ağın saniye başına kaç işlem gerçekleştirebildiğiyle ilgilidir. Visa gibi geleneksel sistemler saniyede binlerce işlem gerçekleştirebilirken bu sayı Bitcoin için yalnızca yedidir. Bu durum Bitcoin’in yaşadığı en büyük sorunlardan biri olarak bilinir. Bu sorunu çözmek için ekosistemde Katman-1 (Layer-1), Katman-2 (Layer-2) ve alternatif zincir çözümleri geliştirilmiştir. Farklı çözümler üretebilecek projeler de geliştirilmeye devam edilir.
- Katman-1 çözümleri: Blokzincir protokolünde yapılan değişikliklerdir. Örnek olarak blok boyutunun artırılması verilebilir.
- Katman-2 çözümleri: İşlemlerin ikincil bir katmanda gerçekleştirilmesidir. Örneğin işlemler zincirin dışında hareket ederken yalnızca işlemin gerçekleştirildiğine dair kanıt zincire gönderilebilir.
- Alternatif zincirler: Alternatif zincir ya da yan zincir (sidechain), ana zincire paralel olarak çalışır. Örneğin Polygon, Ethereum ile uyumludur. Kendi blokzincirinde işlemleri gerçekleştirir. Ana zincirle de iletişim kurması mümkündür.
Blokzincir çıkmazı
Blokzincir çıkmazı (Blokchain trilemma), Ethereum’un kurucusu Vitalik Buterin tarafından ortaya atılmış bir konsepttir. Blokzincirlerin sahip olmayı hedeflediği üç önemli özellik bulunur. Bunlar ölçeklenebilirlik, güvenlik ve merkeziyetsizliktir. Ancak bunların hepsini bir arada sorunsuz bir şekilde gerçekleştirmek oldukça zordur. Buterin’e göre blokzincirler aynı anda bu üç özellikten yalnızca ikisini çalıştırabilir. Bu yüzden kalan maddeden fedakarlık etmeleri gerekir.
Ölçeklenebilirliği artırmak için projeler daha büyük blok boyutlarına ulaşmaya çalışabilir. Bu durumda daha fazla veriyi daha hızlı bir şekilde işlemek için node’lar (düğümler) gerekir. Daha büyük bloklarda çalışan node’lar daha güçlü ve pahalı donanım cihazları gerektirir. Zaman içerisinde bu güçlü ve pahalı donanımları elde edemeyen kullanıcılar katkı sağlamayı bırakabilir. Bu da sistemdeki bağımsız validator sayısını azaltarak merkeziyetsizliğe zarar verir.
Saldırıların önüne geçmek için blok boyutu küçük tutulabilir. Ancak bu durum da güvenliği artırırken aynı zamanda daha yavaş işlemlere sebep olacağı için ölçeklenebilirliğe zarar verir. Aynı şekilde ne kadar çok validator ağda çalışırsa merkeziyetsizlik de o kadar çok sağlanmış olur. Ağda çalışan validator sayısı arttığında ise yine işlemler daha yavaş ilerler. Bu da ölçeklenebilirliğe zarar veren bir başka durumdur. Yine de merkeziyetsizlik kavramı güçlendirilmiş olur.
Kripto paralarda ölçeklendirme örnekleri
Kripto paralarda ölçeklendirmeyi artırmaya yönelik gelişmeler yaşanmıştır. Bunlardan biri Bitcoin Lightning Network olarak bilinir. Lightning Network, bir Katman-2 (Layer-2) projesidir. Burada sizin ve arkadaşınızın bir çoklu imza (multisig) cüzdanı açtığını düşünün. Öncelikle buraya belirli miktarda Bitcoin aktarmanız gerekir. Aktardığınız Bitcoin’ler blokzincirde kaydedilir. Bunun dışında cüzdan içerisinde yaptığınız tüm işlemler zincir dışı hareket eder. Yani Bitcoin blokzincirinde kaydedilen tek işlem sahip olduğunuz kanalın açılışı ve kapanışıdır. Bu sayede ana ağın güvenliğinden yararlanmaya devam edilirken ölçeklenebilirlik artırılmış olur.
Optimistic Rollup’lar da Katman-2 projeleridir. Lightning network’e benzer şekilde çalışırlar ancak Ethereum için geliştirilmişlerdir. Optimistic Rollup’lar aksi yaşanana kadar işlemlerin geçerli olduğunu varsayarlar. Yani işlemin yürütülmesi zincir dışında gerçekleştirilirken veriler zincir üstünde saklanır. Böylece işlemlerin daha hızlı olması sağlanırken Ethereum’un güvenli ana ağından da yararlanılmış olur.
Yine Ethereum için geliştirilen ZK-Rollup’lar da Katman-2 projeleridir. Burada zero-knowledge (sıfır bilgi) kanıtları kullanılır. İşlemi kanıtlayan taraf doğrulayıcı olarak görev yapan diğer tarafı belirli bir ifadenin doğru olduğuna ikna eder. Bunun dışında hiçbir bilgiyi açığa çıkarmaz. Optimistic rollup’larda olduğu gibi ana ağın güvenliğinden yararlanılır ama ölçeklenebilirlik de artırılmış olur.
